Próchnica zębów – co to jest i jak powstaje?
Próchnica to nic innego jak patologiczny proces zachodzący w jamie ustnej, który prowadzi do odwapnienia szkliwa, rozpadu twardych tkanek zęba i w związku z tym powstania ubytku. Wpływ na ten proces mają przede wszystkim chorobotwórcze bakterie bytujące w jamie ustnej, które kolonizują ją już w pierwszych miesiącach życia dziecka. W szczególności są to bakterie Streptococcus mutans i Streptococcus sobrinus. Szczepy tego gatunku mają zdolność do przylegania do powierzchni szkliwa oraz umiejętność wydzielania takich zewnątrzkomórkowych cukrów (rozpuszczalnych i nierozpuszczalnych), które warunkują utworzenie się płytki nazębnej.
Ponadto bakterie te, fermentując cukry, wydzielają szkodliwe kwasy organiczne kumulujące się w płytce nazębnej i w ten sposób obniżają pH, co zapoczątkowuje proces demineralizacji szkliwa. Kiedy już dojdzie do ubytku szkliwa, istotne jest też działanie pałeczek Lactobacillus acidophilus, które powodują dalsze uszczerbki w zębinie.
Warto pamiętać, że próchnica to choroba zębów i nie należy jej lekceważyć – nieleczone zapalenie miazgi może spowodować nawet zakażenie organizmu od zepsutego zęba.
Jak wygląda próchnica zęba – etapy rozwoju próchnicy
Możemy wyróżnić kilka etapów rozwoju próchnicy. Początki próchnicy wiążą się z powstaniem białych plamek na zębach, a następnie demineralizacją szkliwa w ich okolicy i rozpadem tkanek twardych zęba. Na dalszym etapie możemy zaobserwować kolejne objawy próchnicy – brązowe plamy na zębach. Mimo że początkowo nie powodują one żadnego dyskomfortu to ich leczenie będzie się już wiązało z koniecznością tradycyjnego borowania i wypełnienia zęba plombą. Kiedy pojawia się silny ból zęba znaczy to, że próchnica dotarła aż do miazgi zębowej, co w wielu przypadkach wymaga przeprowadzenia leczenia kanałowego zęba.
Co powoduje ubytki – przyczyny próchnicy
Choć różne czynniki mają wpływ na powstawanie próchnicy zęba, to jednak 3 z nich najbardziej decydują o powstaniu ubytku. Są to:
- stopień zmineralizowania zębów
- jakość i ilość śliny
- nieprawidłowa dieta.
Dobrze zmineralizowany ząb będzie bardziej odporny na działanie próchnicy niż ten z hipomineralizacją szkliwa. Z kolei procesowi demineralizacji, który jest jednym z etapów powstawania ubytku, zapobiega odpowiednia ilość śliny i dostarczane wraz z nią jony wapnia oraz fosforu.
Aby lepiej zobrazować, jak ważną rolę pełni ślina w profilaktyce próchnicy, musimy uświadomić sobie, że w zębie następują po sobie cykliczne etapy demineralizacji i remineralizacji. Demineralizacja zachodzi na skutek rozpuszczenia hydroksyapatytu – czyli uwodnionego fosforanu wapnia, który wchodzi w skład kości zęba i odpowiada za jego wytrzymałość. Z kolei remineralizacja ma miejsce wówczas, gdy zostają odbudowane częściowo rozpuszczone kryształy szkliwa.
Gdy w jamie ustnej wydziela się zbyt mało śliny, do zębów nie mogą dotrzeć niezbędne do remineralizacji jony wapnia oraz fosforu. Powoduje to osłabienie zęba i stworzenie korzystnych warunków do tworzenia w nim ubytków przez bakterie próchnicowe.
Ślina jest też istotnym czynnikiem zapobiegającym próchnicy, gdyż w jej skład, oprócz wody, wchodzą również białka ślinowe, które mają działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze oraz przeciwwirusowe. Dbają one o równowagę w jamie ustnej i ograniczają stany zapalne zębów.
Ostatnim istotnym czynnikiem sprzyjającym próchnicy jest dieta. A dokładniej – niewłaściwa dieta, zasobna w cukry. Mimo iż mówi się, że najgorsze są cukry proste, to prawda jest taka, że bakterie próchnicowe potrafią metabolizować wszystkie węglowodany ulegające fermentacji, w tym również gotowaną skrobię.
Produktem metabolizmu węglowodanów są wytwarzane przez bakterie kwasy organiczne, w tym silnie niszczący zęby kwas mlekowy. Sama ilość węglowodanów, które są dostarczane wraz z pokarmem, nie jest tak istotna, jak sam fakt, że w ogóle pojawiają się one w jamie ustnej. Każda ich ilość jest metabolizowana przez bakterie i każda z nich może zagrozić szkliwu zębów.
Czy próchnica jest zaraźliwa?
Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że niemowlęta zarażają się próchnicowymi bakteriami od matek w momencie, gdy te podadzą im oblizany przez siebie smoczek czy np. łyżeczkę, możemy poniekąd stwierdzić, że „próchnica jest zaraźliwa”. Aby jednak zaistniała, oprócz bakterii muszą wystąpić też inne czynniki zwiększające podatność zęba na ubytki.
Z tego też powodu wielu stomatologów apeluje, aby bliscy dziecka nie jedli z nim jedną łyżeczką czy widelcem, bo mogą przyspieszyć w ten sposób rozwój zmian próchnicowych u maluchów.
„Okno infekcyjności”, czyli zwiększonej podatności na zarażenie bakteriami Streptococcus mutans i Streptococcus sorbinus, a więc i największego ryzyka wystąpienia próchnicy u dziecka obserwuje się przede wszystkim między 19. a 31. miesiącem życia oraz między 6. a 12. rokiem życia, kiedy wyrzynają się pierwsze stałe zęby.
Jak zapobiegać próchnicy?
Podstawą dbałości o zdrowie jamy ustnej jest odpowiednia profilaktyka próchnicy u dorosłych i u dzieci. Zmierzające w tym celu kroki możemy podjąć zarówno w domu, jak i w gabinecie stomatologicznym. Pierwsze działania profilaktyczne najlepiej wdrażać już u niemowlaka, by wyrobić w nim nawyk systematycznego dbania o swoje ząbki w kolejnych latach. Leczenie próchnicy u dziecka jest nieprzyjemnym doświadczeniem, a zepsute zęby mleczne mogą spowodować rozprzestrzenienie się próchnicy również na niedawno wyrżnięte zęby stałe.
Usuwanie kamienia nazębnego i osadów w gabinecie dentystycznym
Ze względu na to, że płytka nazębna jest jednym z głównych powodów rozwoju próchnicy, bo na niej kolonizują się bakterie, niezbędnym elementem profilaktyki próchnicy są regularne wizyty u stomatologa i oczyszczanie zębów z nagromadzonej płytki oraz kamienia nazębnego. Przy okazji można też wykonać fluoryzację zębów, która ułatwi remineralizację szkliwa.
Prawidłowa higiena jamy ustnej i usuwanie płytki nazębnej
Zanim jednak utworzy się płytka bakteryjna, na zębach odkłada się osad. Można go usunąć samodzielnie podczas szczotkowania, o ile szczotkujemy zęby w prawidłowy sposób i przy użyciu odpowiedniego rodzaju szczoteczki (w ten sposób unikniemy nawarstwiania się płytki). Najbardziej polecane są szczoteczki elektryczne oraz soniczne, gdyż w o wiele dokładniej niż szczoteczki manualne usuwają resztki jedzenia oraz osad nazębny. Ich przewaga nad zwykłymi szczoteczkami jest też taka, że wykonują zarówno ruchy rotacyjne, jak i pulsacyjne, co pozwala precyzyjniej oczyścić każdego zęba po kolei.
Inteligentne szczoteczki nowej generacji połączone są ponadto z kamerką i specjalną aplikacją, która pokazuje nam, gdzie jeszcze powinniśmy domyć zęby.
Szczotkowanie jest niezwykle ważne, ale nie możemy zapomnieć też o czyszczeniu przestrzeni międzyzębowych przy pomocy nici dentystycznej, irygatora do zębów lub szczoteczek międzyzębowych. Nagromadzona w nich płytka bakteryjna może spowodować powstanie ognisk próchnicy między zębami.
Czytaj też: Jak myć zęby szczoteczką manualną –instrukcja krok po kroku
Modyfikacja diety
Stomatolodzy zwracają uwagę na to, że nie tyle ilość cukru w diecie jest ważna (choć również się liczy, bo pozbawia nas wartości odżywczych i tworzy złe nawyki żywieniowe), ile zbyt częste jego dostarczanie. Ponieważ w naszej jamie ustnej nieustannie zachodzą procesy demineralizacji i remineralizacji, należy zadbać o to, by czas między posiłkami był wystarczająco długi, by nie były zakłócane przez działanie kwasów organicznych wydzielanych przez bakterie, a pH w jamie ustnej zdążyło wrócić do prawidłowego poziomu.
Kiedy jemy zbyt często i nie robimy przerw między posilaniem się, wówczas cały czas dostarczamy bakteriom pożywki i przyczyniamy się do produkcji przez nie kwasów niszczących szkliwo, zwiększając podatność zębów na próchnicę.
Gdy damy zębom odpocząć i zrobimy przynajmniej 4-godzinne przerwy między posiłkami, a do tego będziemy sięgać np. po gumę do żucia, która zwiększy ilość wydzielanej śliny, a więc wzmocni proces remineralizacji, wtedy zmniejszymy ryzyko rozwoju wczesnej próchnicy. Pozytywnie na stan zębów wpływa też właściwa dieta i ograniczenie częstotliwości spożywania słodyczy oraz słodzonych napojów.
Mycie zębów pastą z fluorem
Już nawet niewielka ilość fluoru wzmacnia zęby i powoduje, że proces demineralizacji zostaje zatrzymany. Dlatego używanie pasty z odpowiednią do wieku ilością fluoru stanowi istotny element prawidłowej higieny jamy ustnej i profilaktyki próchnicy.
Pasta dla dzieci z fluorem powinna zawierać ten pierwiastek w ilości: 1000 ppm do 6. roku życia lub 1450 ppm po 6. roku życia. Najlepsza pasta do zębów dla dorosłych to ta zawierająca 1450-1500 ppm fluoru.
Czytaj też: Fluoryzacja zębów u dzieci: co to jest i na czym polega?
Profilaktyka próchnicy butelkowej i wczesnej próchnicy u dzieci
Rozwój próchnicy zębów mlecznych u dzieci wynika z niewłaściwej higieny jamy ustnej za którą odpowiadają rodzice, a więc: nieoczyszczania jamy ustnej noworodka przed snem, nie czyszczenia zębów mlecznych dzieciom do 8. roku życia (kiedy robią to same zwykle jest to bardzo niedokładne) oraz wieczornych i nocnych karmień, po których nie następuje mycie zębów.
Największy błąd robią rodzice, którzy usypiają niemowlęta przez układanie ich w łóżeczku z butelką mleka. Dziecko zasypia trzymając w buzi smoczek, a na powierzchniach zębów przez całą noc zalegają pozostałości mleka zawierającego cukry proste, np. laktozę. Stanowią one doskonałą pożywkę dla bakterii prowadząc do rozwoju próchnicy na przednich zębach tzw. próchnicy butelkowej lub próchnicy kwitnącej.
Próchnica wczesnodziecięca zlokalizowana na zębach mlecznych sprzyja rozwojowi choroby w późniejszym okresie życia – bakterie przedostają się na zęby stałe i na nich inicjują demineralizację szkliwa i proces chorobowy. Dlatego tak ważne jest, aby już od pierwszych dni życia dziecka dbać o higienę jamy ustnej.
Lakowanie zębów u dzieci
Lakowanie zębów jest zabiegiem profilaktycznym przeprowadzanym w gabinetach stomatologicznych. Polega ono na zabezpieczeniu zębów mlecznych lub stałych przed powstawaniem próchnicy przy pomocy specjalnego preparatu zwanego lakiem. Zostaje on umieszczony na powierzchniach żujących zębów trzonowych w taki sposób, by wypełnić znajdujące się w nich szczeliny i bruzdy, które trudno doczyścić w trakcie codziennego mycia zębów.
Dzięki lakowaniu, higiena zębów jest znacznie prostsza i skuteczniejsza, a ryzyko próchnicy maleje. Zabieg ten wymaga jednak współpracy ze strony dziecka, dlatego u niektórych maluchów może być trudny do przeprowadzenia.
Uwaga! Powyższa porada jest jedynie sugestią i nie może zastąpić wizyty u specjalisty. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem.
Zobacz też: Czy dzieci mogą używać szczoteczek sonicznych?